اولین کسی که در تاریخ اسلام ولایتعهدی را بدعت نهاد، معاویه بن ابی سفیان بود،از آن پس ، این موضوع میان امویان و عباسیان متداول گردید، به گونه ای که تعیین ولیعهد تنها به خواست خلیفه بستگی داشت. او بود که بر می گزید وکسی حق هیچ گونه اعتراضی نداشت و معمولاً این گزینش از میان خاندان و فرزندان شخص خلیفه صورت می گرفت. بنابراین ، باید گفت از زمان معاویه به بعد حکومت و خلافت شکلی موروثی به خود گرفت و خلافت به سلطنت تبدیل شد.بعد از جریان ولایتعهدی یزید که از سوی معاویه مطرح شد، سعید بن مسیب روزی گفت : « خداوند نیامرزد معاویه را به خاطر کاری که انجام داد. او نخستین کسی است که حکومت اسلامی را به حکومت سلاطین تبدیل کرد، چه این که او خود می گفت : بعد از پیدایش اسلام ، من اولین پادشاه و سلطان هستم .»

با این حال ، در طول جریان حکومتی خلفا ، این مأمون بود که ولایتعهدی را دستمایه کاری سیاسی قرار می داد.البته برخی اصل طرح این مساله را از سوی فضل بن سهل - وزیر و مشاور مامون - دانسته اند.

کسانی که طرح ولایتعهدی را پیشنهاد فضل بن سهل یا فرماندهان ارشد نظامی دانسته اند، بیشتر بر این باورند که آنان در باطن تمایلات شیعی داشته و خواستار پایان دادن به حکومت عباسیان بوده اند،و بهتر این دیدند تا چنین اقدامی را زمینه سازی کنند. ولی با نگرشی تحقیقی در اسناد تاریخی به دست می آید که آنان گرایش شیعی نداشته اند، بلکه اگر پیشنهاد از سوی آنان شده باشد با انگیزه هایی دیگر صورت پذیرفته است.